Tiền lương là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa tiền lương

Tiền lương (wages hoặc salary) là khoản thù lao bằng tiền mà người sử dụng lao động trả cho người lao động dựa trên thỏa thuận trong hợp đồng lao động, để bù đắp công sức, thời gian và năng lực lao động mà người lao động đã bỏ ra. Tiền lương là nguồn thu nhập chính của đa số người lao động, đóng vai trò quyết định trong việc đảm bảo đời sống và duy trì năng lực làm việc của họ.

Theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), tiền lương có thể được trả theo nhiều hình thức khác nhau như hàng giờ, hàng ngày, hàng tuần, hàng tháng hoặc dựa trên sản phẩm/dịch vụ. Ngoài lương cơ bản, khái niệm tiền lương còn bao gồm các khoản thưởng, phụ cấp, trợ cấp, và các quyền lợi tài chính bổ sung khác.

Tiền lương không chỉ mang ý nghĩa kinh tế mà còn phản ánh mối quan hệ lao động, thể hiện giá trị sức lao động trên thị trường, đồng thời chịu ảnh hưởng bởi các quy định pháp luật, điều kiện kinh tế và yếu tố cạnh tranh lao động. Sự thay đổi trong chính sách tiền lương có thể tác động đáng kể đến thị trường lao động và toàn bộ nền kinh tế.

Các hình thức trả lương

Tiền lương được tổ chức chi trả theo nhiều cách khác nhau tùy thuộc vào đặc thù công việc, mục tiêu quản lý và chính sách nhân sự của từng doanh nghiệp. Mỗi hình thức trả lương đều có ưu điểm, hạn chế và cách áp dụng riêng, phù hợp với từng loại công việc hoặc ngành nghề cụ thể.

Lương theo thời gian là hình thức trả lương dựa trên thời gian làm việc của người lao động, thường áp dụng cho các công việc có yêu cầu giờ làm cố định. Lương có thể tính theo giờ, theo ngày hoặc theo tháng. Hình thức này dễ quản lý, ổn định, nhưng đôi khi chưa phản ánh đúng hiệu suất làm việc cá nhân.

Lương theo sản phẩm tính toán dựa trên số lượng và chất lượng sản phẩm hoặc dịch vụ mà người lao động hoàn thành. Đây là hình thức khuyến khích năng suất nhưng có thể gây áp lực nếu yêu cầu sản lượng quá cao. Ngoài ra, còn có lương khoán – trả trọn gói cho toàn bộ khối lượng công việc trong một khoảng thời gian nhất định, và lương hỗn hợp – kết hợp giữa lương thời gian và lương sản phẩm.

• Lương thời gian: trả theo số giờ/ngày/tháng làm việc
• Lương sản phẩm: trả theo số lượng và chất lượng sản phẩm
• Lương khoán: trả trọn gói theo khối lượng công việc
• Lương hỗn hợp: kết hợp giữa các hình thức

Bảng so sánh các hình thức trả lương phổ biến:

Hình thức	Ưu điểm	Nhược điểm
Lương thời gian	Dễ quản lý, ổn định thu nhập	Không khuyến khích tối đa năng suất cá nhân
Lương sản phẩm	Khuyến khích năng suất cao	Gây áp lực sản lượng, có thể ảnh hưởng chất lượng
Lương khoán	Tiết kiệm chi phí quản lý	Khó kiểm soát chất lượng sản phẩm/dịch vụ
Lương hỗn hợp	Kết hợp ưu điểm của nhiều hình thức	Phức tạp trong tính toán và quản lý

Các yếu tố ảnh hưởng đến tiền lương

Tiền lương của một cá nhân chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, cả bên trong và bên ngoài tổ chức. Các yếu tố này quyết định mức thu nhập mà người lao động nhận được và mức độ cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị trường lao động.

Yếu tố cá nhân bao gồm trình độ học vấn, kỹ năng chuyên môn, kinh nghiệm làm việc, thành tích cá nhân và mức độ đóng góp cho tổ chức. Người có kỹ năng chuyên sâu, hiếm trên thị trường thường được trả lương cao hơn do giá trị đóng góp và sự khan hiếm nguồn nhân lực.

Yếu tố thị trường bao gồm cung – cầu lao động trong ngành nghề, tình hình kinh tế vĩ mô, mức sống trung bình và mức lương phổ biến trong ngành. Khi nhu cầu lao động vượt cung, mức lương có xu hướng tăng. Ngược lại, khi thị trường dư thừa lao động, mức lương có thể giảm hoặc giữ nguyên.

• Trình độ, kỹ năng, kinh nghiệm
• Mức độ phức tạp và trách nhiệm công việc
• Kết quả, hiệu suất làm việc
• Cung – cầu lao động trên thị trường
• Chính sách và khả năng chi trả của doanh nghiệp

Bảng tóm tắt một số yếu tố chính và tác động của chúng:

Yếu tố	Ví dụ	Tác động
Kỹ năng chuyên môn	Kỹ sư AI	Nhu cầu cao, lương vượt trung bình ngành
Kinh nghiệm	20 năm trong ngành dầu khí	Lương cao hơn nhiều so với người mới
Cung – cầu	Nhu cầu lập trình viên tăng	Doanh nghiệp trả lương cao để thu hút

Nguyên tắc xác định tiền lương

Việc xác định tiền lương phải tuân thủ một số nguyên tắc cơ bản nhằm đảm bảo sự công bằng, hợp pháp và hiệu quả trong quản trị nhân sự. Nguyên tắc công bằng yêu cầu tiền lương phản ánh đúng giá trị của công việc và năng lực của người lao động. Nhân viên có đóng góp lớn hoặc đảm nhận vị trí phức tạp cần được trả lương tương xứng.

Nguyên tắc cạnh tranh hướng tới việc thiết lập mức lương đủ hấp dẫn để thu hút và giữ chân nhân sự giỏi. Điều này đòi hỏi doanh nghiệp thường xuyên khảo sát thị trường để điều chỉnh chính sách lương cho phù hợp với tình hình cạnh tranh.

Nguyên tắc tuân thủ pháp luật đảm bảo việc trả lương không vi phạm các quy định của Bộ luật Lao động, bao gồm mức lương tối thiểu, thời hạn trả lương, các khoản phụ cấp bắt buộc. Ngoài ra, nguyên tắc gắn với hiệu quả yêu cầu lương phải có mối liên hệ trực tiếp với hiệu suất làm việc, từ đó khuyến khích người lao động nâng cao năng suất.

• Công bằng nội bộ và công bằng thị trường
• Cạnh tranh và hấp dẫn đối với nhân sự tiềm năng
• Tuân thủ pháp luật hiện hành
• Gắn với kết quả công việc và hiệu quả lao động

Tiền lương danh nghĩa và tiền lương thực tế

Tiền lương danh nghĩa là khoản tiền được ghi nhận trong hợp đồng lao động hoặc trên bảng lương mà người lao động nhận được trước khi tính đến tác động của lạm phát, chi phí sinh hoạt và biến động giá cả. Đây là số tiền thực tế doanh nghiệp chi trả cho người lao động, thường được xác định cố định theo tháng, tuần hoặc giờ làm việc.

Tiền lương thực tế phản ánh giá trị mua sắm thực tế mà người lao động có thể sử dụng từ thu nhập của mình, tức là số lượng hàng hóa và dịch vụ có thể mua được. Khi lạm phát tăng, nếu tiền lương danh nghĩa không tăng tương ứng, tiền lương thực tế sẽ giảm, ảnh hưởng trực tiếp đến mức sống của người lao động.

Công thức tính tiền lương thực tế được biểu diễn như sau:

$L_{thuc\ te} = \frac{L_{danh\ nghia}}{I_{gia\ tieu\ dung}}$

Trong đó, $I_{gia\ tieu\ dung}$ là chỉ số giá tiêu dùng (CPI). Ví dụ, nếu tiền lương danh nghĩa là 10 triệu đồng/tháng và CPI tăng 5% trong năm, thì sức mua thực tế của khoản lương này giảm tương ứng, khiến giá trị thực tế thấp hơn so với năm trước.

• Tiền lương danh nghĩa phản ánh thu nhập danh bạ
• Tiền lương thực tế phản ánh khả năng mua sắm thực
• Lạm phát là yếu tố làm suy giảm giá trị tiền lương thực tế

Bảng so sánh hai khái niệm này:

Tiền lương danh nghĩa	Tiền lương thực tế
Giá trị tiền nhận được	Giá trị mua sắm thực tế
Không xét đến lạm phát	Đã điều chỉnh theo lạm phát
Dễ xác định	Phụ thuộc vào CPI và giá cả thị trường

Mối quan hệ giữa tiền lương và năng suất lao động

Mối quan hệ giữa tiền lương và năng suất lao động mang tính hai chiều. Khi năng suất lao động tăng, doanh nghiệp có thể tạo ra nhiều giá trị hơn trên mỗi đơn vị thời gian, từ đó có khả năng trả lương cao hơn. Ngược lại, khi người lao động nhận được mức lương hợp lý, họ thường có động lực cải thiện hiệu suất, dẫn đến năng suất tăng.

Theo OECD, một cơ chế trả lương hợp lý gắn với kết quả công việc giúp giảm tỷ lệ nghỉ việc, cải thiện chất lượng công việc và duy trì tính cạnh tranh của doanh nghiệp. Điều này đặc biệt đúng trong các ngành đòi hỏi sáng tạo hoặc kỹ thuật cao.

Doanh nghiệp có thể áp dụng một số biện pháp để gắn kết lương với năng suất:

• Thưởng theo hiệu suất cá nhân hoặc nhóm
• Chia sẻ lợi nhuận (profit sharing)
• Thưởng theo mục tiêu đạt được
• Cơ chế tăng lương định kỳ dựa trên đánh giá năng suất

Bảng minh họa mối quan hệ này:

Năng suất lao động	Mức lương	Tác động
Tăng	Tăng	Khuyến khích duy trì hiệu suất cao
Giảm	Không đổi hoặc giảm	Giảm động lực làm việc

Chính sách tiền lương tối thiểu

Tiền lương tối thiểu là mức lương thấp nhất mà người sử dụng lao động bắt buộc phải trả cho người lao động theo quy định pháp luật. Mục tiêu của chính sách này là bảo vệ quyền lợi cơ bản của người lao động, đảm bảo mức sống tối thiểu và giảm bất bình đẳng thu nhập.

Tại Việt Nam, mức lương tối thiểu vùng được Chính phủ ban hành và điều chỉnh định kỳ, căn cứ vào nhu cầu sống tối thiểu của người lao động và gia đình họ, tình hình kinh tế - xã hội, chỉ số giá tiêu dùng và quan hệ cung cầu lao động. Các vùng kinh tế khác nhau có mức lương tối thiểu khác nhau để phản ánh sự chênh lệch về chi phí sinh hoạt.

Ví dụ, mức lương tối thiểu vùng năm 2024 tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh cao hơn so với các tỉnh miền núi hoặc vùng sâu, vùng xa. Điều này phản ánh chi phí sinh hoạt cao hơn tại các đô thị lớn.

• Đảm bảo mức sống tối thiểu
• Bảo vệ quyền lợi lao động yếu thế
• Giảm bất bình đẳng thu nhập

Vai trò của tiền lương trong nền kinh tế

Tiền lương là một trong những yếu tố kinh tế vĩ mô quan trọng, tác động trực tiếp đến tiêu dùng, tiết kiệm, đầu tư và tăng trưởng kinh tế. Khi tiền lương tăng, sức mua của người lao động tăng theo, kích thích tiêu dùng hàng hóa và dịch vụ, từ đó thúc đẩy sản xuất và tạo việc làm.

Đối với cá nhân, tiền lương là nguồn thu nhập chính để chi trả các nhu cầu thiết yếu như ăn ở, y tế, giáo dục và tích lũy cho tương lai. Đối với doanh nghiệp, tiền lương là công cụ thu hút và giữ chân nhân tài, đồng thời ảnh hưởng đến chi phí sản xuất và khả năng cạnh tranh.

Đối với nền kinh tế, mức lương hợp lý giúp duy trì ổn định xã hội, giảm nghèo và khuyến khích phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao. Ngược lại, tiền lương thấp kéo dài có thể làm giảm chất lượng cuộc sống và tạo ra các vấn đề xã hội.

Xu hướng và thách thức trong chính sách tiền lương

Xu hướng hiện nay trong quản trị tiền lương là áp dụng hệ thống trả lương linh hoạt, gắn chặt với kết quả công việc, giá trị thị trường và đóng góp thực tế của nhân viên. Các doanh nghiệp đang chuyển dịch từ mô hình trả lương cố định sang mô hình kết hợp giữa lương cơ bản và các khoản thưởng theo hiệu suất.

Tuy nhiên, vẫn tồn tại nhiều thách thức, bao gồm khoảng cách lương giữa các ngành nghề và khu vực, tác động của tự động hóa đến nhu cầu lao động, yêu cầu minh bạch trong cơ chế trả lương, và áp lực điều chỉnh tiền lương để bắt kịp chi phí sinh hoạt.

• Khoảng cách thu nhập giữa các ngành
• Tự động hóa làm thay đổi cấu trúc việc làm
• Yêu cầu minh bạch và công bằng

Tài liệu tham khảo

1. International Labour Organization (ILO). Global Wage Report. Truy cập tại: https://www.ilo.org
2. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Wages and Productivity. Truy cập tại: https://www.oecd.org
3. Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội Việt Nam. Quy định về mức lương tối thiểu vùng. Truy cập tại: https://molisa.gov.vn
4. World Bank. Labor and Wages Indicators. Truy cập tại: https://www.worldbank.org